Język, dialekt czy gwara? Czym się posługują Ślązacy?

Gwara śląska jest jednym z kluczowych elementów, wpływających na poczucie przynależności Ślązaków i ich tożsamość. Wciąż jednak trwają spory, czy dialekt, którym się posługują, można uznać za osobny język. Jak zatem naprawdę wygląda sytuacja? Postarajmy się nieco sobie przybliżyć ten temat,

Język śląski czy gwara śląska?

Według językoznawców problem w jasnym określeniu czym posługują się Ślązacy – językiem, dialektem czy gwarą, nie jest wcale prosty do rozwiązania. Podstawą do przyznania etykiety języka jest społeczny wizerunek mowy. Powinna być ona powszechnie uważana za wartościowe i prestiżowe medium komunikacji. 

Sami jednak Ślązacy mają z tym trudność. Niestety, w naszym społeczeństwie pokutuje przeświadczenie, że gwary czy dialektu używają raczej ludzie prości i niewykształceni do opisywania codziennych, dosyć prymitywnych czynności. 

Zatem osoby posługujące się gwarą śląską już na wstępie odbierane są przez innych mieszkańców kraju negatywnie. Przypisuje się im prowincjonalne pochodzenie, brak wyższego wykształcenia, niższe zarobki, a czasem nawet brak towarzyskiej ogłady. 

Na pejoratywny obraz gwary śląskiej wpływa również fakt, że gwary śląskiej w telewizji używa się w kabaretach i produkcjach komediowych. Funkcja śląskiego dialektu została sprowadzona w naszej świadomości do wywoływania śmiechu. W związku z tym na razie trudno jest mówić o języku śląskim, który z założenia powinien być bardziej prestiżowym określeniem. Musiałby on funkcjonować z pełną powagą w szkołach, miejscach publicznych, administracji państwowej i oficjalnych mediach. 

Do czasu, gdy Państwo Polskie oficjalnie potwierdzi zasadność istnienia odrębnego języka śląskiego, posługujący się nim mieszkańcy regionu, muszą zrobić wszystko, by przetrwał. 

Przeczytaj też: W jakich zawodach jest najwięcej ofert pracy w Sosnowcu? | Uniwersytet Trzeciego Wieku – jak działa i czy warto? | Jak mądrze kupować na raty?

Historia języka śląskiego 

Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy zdamy sobie sprawę, że dialektów śląskich jest co najmniej kilka. Jeśli zaś – tak, jak to jest w przypadku języka śląskiego – mamy trudność z jasnym przyporządkowaniem mowy do języka lub dialektu, możemy określić tę odmianę etnolektem. 

Sama historia regionu jest dość burzliwa. Ze względu na swoje położenie i duże zasoby bogactw naturalnych co kilkaset lat zmieniał on przynależność administracyjną. Wpływ na gwarę miały zatem języki: 

• polski,
• niemiecki,
• słowacki,
• morawski.

Po II wojnie światowej niemal cały ten obszar został włączony do terytorium Polski. Jednak użytkownicy języka posługiwali się nim najczęściej w domu i wśród przyjaciół. Dopiero przełom XX i XXI wieku przyniósł pod tym względem zmiany. Zauważono to w spisie powszechnym przeprowadzonym w 2002 roku. Według Głównego Urzędu Statystycznego na tamten moment ponad 56 600 osób posługiwało się gwarą śląską. Podjęto więc działania, by przywrócić mu odpowiednie miejsce w przestrzeni publicznej.

Czym cechuje się gwara śląska?

Zajmijmy się teraz pytaniem, co to właściwie jest gwara śląska. Czy naprawdę należy jej się tak mało szacunku? Wręcz przeciwnie! Znany i lubiany profesor Miodek, często podkreślał, że jest to jeden z pierwszych dialektów języka staropolskiego. 

Mowa używana przez mieszkańców Górnego Śląska różni się od siebie w zależności od regionu. Jednak ogólnie rzecz ujmując,  język ten cechuje się typowymi dla niego samogłoskami oraz pominięciem niektórych samogłosek w środku wyrazu. Często także w etnolekcie śląskim rzy wymawiane jest jako rzi. 

Jakimi wyrażeniami zabłysnąć wśród rodowitych Ślązaków?

Choć trudno w szybki sposób nauczyć się śląskiej gwary, warto znać niektóre wyrażenia, którymi możemy się posłużyć w rozmowie z rodowitymi mieszkańcami. Oto kilka z nich: 

• szolka – szklanka, 
• koło – rower,
• hasiok – śmietnik,
• blank – całkiem, zupełnie,
• bana – tramwaj lub kolej,
• styknie – wystarczy, dosyć,
• dziołcha – dziewczyna,
• asić się – chwalić się,
• gryfny – ładny,
• bajtek – dziecko, chłopiec.

Oczywiście duże znaczenie ma także nasz akcent, którego nauczymy się, wyłącznie przebywając z prawdziwymi „hanysami”, jak nazywają siebie Ślązacy, posługując się własną gwarą. Na pewno jednak docenią nasze wysiłki i chętniej przyjmą do swojego grona. Zaprzyjaźnimy się wtedy z osobami, które posługują się jednym z najstarszych, a jednocześnie najmniej docenianych języków!